شمس العلماءِ مرزا قليچ بيگ
سنڌي ادب ۾ نثر جي شروعات ترجمن سان ٿي ۽ اڳتي هلي طبعزاد نثر
به تخليق ٿيڻ لڳو. انهيءَ ۾ سڀ کان نمايان ڪردار ادا ڪرڻ واري شخصيت، مرزا قليچ
بيگ جي هئي. جنهن تقريبًا ٽي سؤ ڪتاب لکيا. انھن منجھان ۶۲ ڪتاب هن
انگريزي مان سنڌي ۾ ترجمو ڪيا، جن ۾ تاريخ، مذهب، ناول ڪهاڻين وغيره جي موضوعن تي
ڪتاب شامل هئا، ۴۲ ڪتاب هن سنڌي نثر ۾ مذهب فلسفي ۽ اخلاق تي لکيا. هن تقريبن ڏهه
ناٽڪ لکيا، ٻارنهن ناول لکيا. ان کان علاوه علمي، تعليمي ڪتاب ۽ شاهه لطيف جي
سوانح به لکيائين.
هر ادب ۾ ليکڪ جي ذاتي طبيعت جا لاڙا سندس مزاج ۽ نظرين جو عڪس
ضرور موجود هوندو آهي. مرزا صاحب جي نثر ۾ فڪري لاڙن کي جانچڻ لاءِ سندس شخصيت کي
ڏسنداسين.
ڪتاب ”ديوان قليچ“ ۾ اجمل بيگ مرزا ڪتاب جو مقدمو لکندي چوي
ٿو: مرزا صاحب جي زندگي جي طرز ۽ بود و باش انتهائي سادي ۽ بي تڪلف هئي/ طبيعت ۾
انڪساري سان گڏ خلوص ۽ صداقت نيڪي سان گڏ شرافت ۽ ظرافت موجود هئي/ پاڻ پراڻي
تهذيب ۽ اخلاق جو صحيح نمونو هو/ عاجزي ۽ انڪساري به منجهس بدرجه اتم موجود هئي/
پاڻ هڪ حقيقت شناس انسان هو/ غرور ۽ تڪبر کان پري ڀڄندڙ هو/ طبيعت ۾ صبر، قناعت،
بي طمعي ۽ توڪل جون خاصيتون قدرت جي طرف کان وديعت ٿيل هيس.
مرزا صاحب بنيادي طرح پنهنجي ذات ۽ رويي ۾ صوفي هو. هو پنهنجي
سوانح حيات ۾ هڪ هنڌ چوي ٿوي ته ”تصوف وارو مذهب صلح ڪل جو سڀ کان بهتر آهي جو نج
اسلام آهي ۽ جنهن ۾ سڀ اصلوڪا مذهب اچي وڃن ٿا، جنهن موجب سڀ انسان فرق کانسواءِ
هم مذهب ۽ ڀائر ٿي سگهن ٿا.“
اهڙن خيالن جو اظهار سندس شاعريءَ ۾ واضح طور موجود آهي. مرزا
صاحب جا لکيل طبع زاد ناول هڪ ”دلارام“ ٻيو زينت هئا. اهي ناول سماجي وهنوار تي
ٻڌل هئا، جن ۾ نيڪيءَ بديءَ جا اطوار ۽ اخلاقي نڪتا شامل هئا.
مرزا صاحب جو دلارام ناول لاءِ چوڻ هو ته هن ناول ۾ اڳوڻي
زماني جي قصن وانگر جن ڀوت يا پري ديو يا جادوءَ جو نالو به ڪونهي، هن ۾ اهڙا
واقعا ڏنل آهن جي ٿيڻ جهڙا آهن ۽ جي سڀ ڪنهن انسان جي سر تي اچي سگهن ٿا.
هنن ناولن ۾ بنيادي طرح سيرت ۽ تقدير جو فلسفو موجود آهي، اهڙي
ئي قسم جو فلسفو شيڪسپيئر جي رومانوي ناٽڪ (Merchant
of Venice) ۾ موجود آهي، جنهن کي مرزا صاحب ”حسنا دلدار“ (۱۸۹۷ع)
جي نالي سان ترجمو ڪيو. هن ناول ۾ سيرت نگاري جو فڪر هن طرح سمايل آهي ته سچي عاشق
جي دل ۾ جي لالچ نه آهي ته هو سوني ۽ روپي صندوق ڇڏي شيهي جي صندوق پسند ڪري ٿو،
جنهن جي ئي اجوري ۾ کيس دل گهري محبوبا ٿي ملي.
مرزا صاحب ترجمي وقت هميشه ناولن ۾ سنڌي ماحول ۽ سنڌ جي فڪر
جون ضروري ڳالهيون شامل ڪندو هو جهڙوڪ هن ناول مان مرزا صاحب يهودي ۽ عيسائي نفاق
وارو اصلوڪو مطلب ڪڍي، هندو مسلم ميلاپ جو ترقي پسند مطلب وڌو آهي، اهڙي طرح
شيڪسپيئر جا ناول (king Lear) ”شاهه ايليا“
۽ ”فيروز دل افروز“ ۱۹۰۵ ۾ ترجمو ڪيا جن ۾ پڻ تقدير سيرت نگاري جو فلسفو موجود آهي،
جهڙوڪ شاهه ايليا ۾ هڪ ڪردار بادشاهه روبيل کي چوي ٿو:
”تو کي صبر ڪري سڀ سور سهڻ گهرجن، اسين هن جهان ۾ روئيندي پيدا
ٿيا آهيون سا تو کي خبر آهي اڃا پهرين هن دنيا جي هوا لڳي ٿي ته اسين روئون ۽ رڙون
ٿا.
مجموعي طور مرزا قليچ بيگ جي نثر ۾ اصلاح پسندي سيرت نگاري،
اخلاق ۽ تقدير جو فڪر موجود آهي، ساڳئي وقت مرزا صاحب جي شخصيت همه گير آهي، پاڻ
جديد ۽ قديم جي سرحد تي بيهي ادب جي ٻنهي رجحانن جو ميلاپ اسان اڳيان آندائين،
جيتوڻيڪ مرزا صاحب انگريزي ادب به سنڌ ۾ متعارف ڪرايو جيڪو جديد سماجي مسئلن ۽
اصلاح پسنديءَ تي مبني هو تنهن هوندي به سندس طبع زاد لکڻين ۽ مجموعي رويي مان اسان کي
صوفيت جا لاڙا ملن ٿا.
